Lạm dụng chất kích thích là gì? Các bài nghiên cứu khoa học

Định nghĩa lạm dụng chất kích thích

Lạm dụng chất kích thích là hành vi sử dụng các chất có khả năng kích thích hệ thần kinh trung ương với mục đích ngoài chỉ định y tế, sử dụng quá mức, sử dụng không theo hướng dẫn hoặc dùng chất bất hợp pháp. Hành vi này dẫn đến nguy cơ lệ thuộc thể chất, lệ thuộc tâm lý hoặc tổn hại nghiêm trọng cho sức khỏe và khả năng chức năng của người sử dụng.

Các chất kích thích trong bối cảnh lạm dụng thường bao gồm những hợp chất như amphetamine, methamphetamine, cocaine, một số thuốc kê đơn (ví dụ: methylphenidate, dextroamphetamine), cũng như việc sử dụng caffeine hoặc nicotine liều cao sẽ phần nào gây hại. Việc sử dụng chất kích thích không kiểm soát tạo ra trạng thái hưng phấn, tăng động lực, cảm giác tỉnh táo hoặc năng lượng bất thường – tuy nhiên đi kèm với đó là nguy cơ nghiện và suy giảm chức năng thần kinh lâu dài.

Hành vi lạm dụng chất kích thích được hiểu là một dạng rối loạn sử dụng chất (Substance Use Disorder) khi việc sử dụng tiếp tục bất chấp hậu quả tiêu cực về sức khỏe, xã hội hoặc pháp lý. Theo một nghiên cứu tổng quan, lạm dụng chất kích thích là “hành vi sử dụng tái tục các chất kích thích dẫn tới suy chức năng, tổn hại sức khỏe hoặc can thiệp nghiêm trọng vào cuộc sống”. :contentReference[oaicite:0]{index=0}

Phân loại chất kích thích thường bị lạm dụng

Chất kích thích bị lạm dụng có thể phân loại theo nguồn gốc, hợp pháp hay bất hợp pháp, và theo cơ chế tác động lên hệ thần kinh trung ương. Có ba nhóm lớn được nhận diện trong thực tiễn: các chất tự nhiên, các thuốc kê đơn và các chất bất hợp pháp hoặc tổng hợp.

• Chất tự nhiên: như caffeine, nicotine, ephedrine – thường hợp pháp nhưng vẫn có nguy cơ lạm dụng khi sử dụng liều cao hoặc không kiểm soát
• Thuốc kê đơn: như methylphenidate (Ritalin), dextroamphetamine (Dexedrine) được sử dụng trong điều trị ADHD nhưng khi sử dụng sai mục đích hoặc quá liều có thể dẫn đến lạm dụng
• Chất tổng hợp hoặc bất hợp pháp: như amphetamine, methamphetamine, cocaine – thường bị lạm dụng với mục đích giải trí, tăng hiệu suất hoặc thay đổi trạng thái tâm thần

Theo cơ quan quản lý như Drug Enforcement Administration (DEA) và European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA), danh mục các chất kích thích bị kiểm soát liên tục được cập nhật và phân loại theo mức độ nguy cơ lạm dụng. :contentReference[oaicite:3]{index=3}

Cơ chế tác động sinh học

Chất kích thích tác động lên hệ thần kinh trung ương bằng cách làm tăng nồng độ các chất dẫn truyền thần kinh như dopamine, norepinephrine và serotonin tại khe synap hoặc ức chế tái hấp thu chúng. Kết quả là người sử dụng cảm thấy hưng phấn, tỉnh táo, năng lượng tăng, giảm cảm giác mệt mỏi.

Việc tăng đột ngột và dài hạn hoạt động của các hệ vi mạch dẫn truyền thần kinh có thể gây tình trạng quá kích thích, điều chỉnh xuống (downregulation) receptor dopamine và hình thành hiện tượng dung nạp (tolerance). Điều này là cơ sở sinh học của việc lệ thuộc và nghiện. :contentReference[oaicite:4]{index=4}

Trong biểu diễn ngắn gọn có thể viết: $\text{Stimulant} \;\rightarrow\; \uparrow \text{Dopamine}_{\text{synaptic}}\;\Rightarrow\;\text{Euphoria} + \text{Alertness}$. Việc lặp đi lặp lại quá trình này khiến hệ thần kinh mất cân bằng, dẫn tới tình trạng lệ thuộc tâm lý, thay đổi cấu trúc vùng chất xám và vỏ não. Nhiều nghiên cứu hình ảnh não cho thấy sử dụng lâu dài chất kích thích làm thay đổi vùng vỏ não trước trán và hệ viền, ảnh hưởng tới khả năng kiểm soát xung động và ra quyết định. :contentReference[oaicite:5]{index=5}

Tác động ngắn hạn và dài hạn

Tác động ngắn hạn của việc sử dụng chất kích thích bao gồm tăng nhịp tim, huyết áp, thân nhiệt, mất ngủ, giảm cảm giác đói và giãn đồng tử. Người dùng có thể cảm thấy gia tăng sự chú ý, năng lượng, nói nhiều hoặc vận động mạnh hơn bình thường – nhưng cũng có thể xuất hiện tình trạng lo âu, kích động và rối loạn tâm thần tạm thời. :contentReference[oaicite:6]{index=6}

Tác động lâu dài xuất hiện khi việc lạm dụng kéo dài, chẳng hạn như rối loạn lo âu mãn tính, trầm cảm, hoang tưởng, thay đổi nhận thức, suy giảm trí nhớ và tổn thương cấu trúc não. Khả năng nghiện, lệ thuộc thể chất và tâm lý tăng lên rõ rệt. :contentReference[oaicite:7]{index=7}

Dưới đây là bảng tóm tắt các tác động tiêu biểu:

Tác động	Ngắn hạn	Dài hạn
Tim mạch	Tăng nhịp tim, huyết áp	Rối loạn nhịp, suy tim
Nhiệt độ – thân nhiệt	Tăng thân nhiệt, ra mồ hôi	Hư hại mô, đột quỵ
Thần kinh – tâm lý	Kích động, lo âu	Suy giảm nhận thức, hoang tưởng

Tiêu chuẩn chẩn đoán lạm dụng chất

Theo DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition), lạm dụng chất kích thích được xếp trong nhóm rối loạn sử dụng chất (Substance Use Disorder). Việc chẩn đoán dựa trên số lượng tiêu chí hành vi và lâm sàng mà người sử dụng đáp ứng trong vòng 12 tháng. Khi có từ 2 đến 3 tiêu chí, được xem là mức nhẹ; 4 đến 5 là mức trung bình; và 6 trở lên là mức nặng.

Các tiêu chí bao gồm:

• Sử dụng chất kích thích với liều lượng hoặc thời gian dài hơn dự định
• Có mong muốn giảm hoặc kiểm soát việc sử dụng nhưng không thực hiện được
• Dành quá nhiều thời gian để tìm, sử dụng hoặc hồi phục sau khi sử dụng chất
• Thèm muốn mạnh mẽ (craving) chất kích thích
• Tiếp tục sử dụng dù đã gây ảnh hưởng đến công việc, học tập hoặc quan hệ xã hội
• Gia tăng dung nạp – cần liều cao hơn để đạt hiệu quả như trước
• Xuất hiện triệu chứng cai khi ngưng sử dụng

Việc chẩn đoán cần được thực hiện bởi bác sĩ chuyên khoa tâm thần hoặc chuyên viên lâm sàng được đào tạo. Các công cụ sàng lọc phổ biến như ASSIST (Alcohol, Smoking and Substance Involvement Screening Test) và DAST (Drug Abuse Screening Test) cũng được khuyến nghị trong đánh giá ban đầu.

Yếu tố nguy cơ và nguyên nhân

Lạm dụng chất kích thích là kết quả của sự tương tác giữa yếu tố sinh học, tâm lý và xã hội. Mỗi cá nhân có thể mang một hoặc nhiều yếu tố nguy cơ khiến họ dễ rơi vào vòng lệ thuộc.

Các nhóm yếu tố chính:

• Sinh học – Di truyền: Một số người có khuynh hướng di truyền về rối loạn dẫn truyền dopamine, làm họ dễ tìm kiếm cảm giác hưng phấn mạnh. Các nghiên cứu song sinh cho thấy yếu tố di truyền chiếm khoảng 40–60% nguy cơ.
• Tâm lý: Căng thẳng kéo dài, rối loạn lo âu, trầm cảm, hoặc ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý) là các yếu tố thúc đẩy hành vi sử dụng chất kích thích để tự điều chỉnh cảm xúc.
• Xã hội – Môi trường: Áp lực học tập, cạnh tranh nghề nghiệp, ảnh hưởng từ bạn bè, hoặc khả năng dễ dàng tiếp cận chất kích thích là các yếu tố quan trọng. Môi trường thiếu sự giám sát và hỗ trợ gia đình cũng làm tăng nguy cơ sử dụng ở tuổi vị thành niên.

Nghiên cứu của National Institute on Drug Abuse (NIDA) chỉ ra rằng các yếu tố này có thể được giảm thiểu bằng các chương trình can thiệp sớm, giúp điều chỉnh hành vi và tăng cường kỹ năng tự kiểm soát.

Phòng ngừa và can thiệp sớm

Phòng ngừa lạm dụng chất kích thích tập trung vào việc giảm nhu cầu và khả năng tiếp cận chất, đồng thời tăng cường nhận thức cộng đồng. Các chiến lược hiệu quả thường bao gồm giáo dục học đường, tư vấn gia đình và quản lý chặt chẽ việc kê đơn thuốc có khả năng gây nghiện.

Các chương trình phòng ngừa cấp quốc gia, như SAMHSA Prevention Programs tại Hoa Kỳ, khuyến khích việc can thiệp sớm cho nhóm có nguy cơ cao (thanh thiếu niên, sinh viên, người làm việc trong môi trường áp lực cao). Mô hình “Life Skills Training” đã chứng minh hiệu quả trong việc giảm 30–50% hành vi thử chất ở học sinh trung học.

Bảng tóm tắt các biện pháp can thiệp:

Biện pháp	Mục tiêu	Đối tượng
Giáo dục phòng ngừa	Nâng cao hiểu biết và thái độ đúng	Thanh thiếu niên, sinh viên
Tư vấn hành vi	Tăng khả năng kiểm soát cảm xúc, từ chối chất	Người có nguy cơ cao
Quản lý kê đơn	Giảm lạm dụng thuốc kích thích điều trị ADHD	Bác sĩ, dược sĩ

Điều trị và phục hồi

Điều trị lạm dụng chất kích thích cần kết hợp giữa can thiệp tâm lý, xã hội và y học. Không có phương pháp duy nhất hiệu quả cho tất cả, mà phải cá nhân hóa dựa trên đặc điểm người bệnh, loại chất sử dụng và mức độ nghiện.

Các hướng điều trị chính:

• Trị liệu hành vi nhận thức (CBT): giúp bệnh nhân nhận diện và thay đổi hành vi, suy nghĩ liên quan đến việc sử dụng chất.
• Trị liệu nhóm (NA – Narcotics Anonymous): tạo môi trường hỗ trợ, chia sẻ và duy trì cam kết cai nghiện.
• Điều trị y học: trong một số trường hợp, thuốc có thể được sử dụng để kiểm soát triệu chứng cai hoặc điều chỉnh rối loạn đi kèm như trầm cảm hoặc lo âu.

Một số trung tâm phục hồi hiện đại ứng dụng công nghệ mô phỏng thực tế ảo (VR Therapy) để huấn luyện khả năng đối phó với tình huống gợi nhớ đến sử dụng chất. Hướng tiếp cận kết hợp giữa khoa học thần kinh và tâm lý học đang mở ra hy vọng mới cho việc phục hồi lâu dài.

Ảnh hưởng xã hội và kinh tế

Lạm dụng chất kích thích không chỉ là vấn đề y học mà còn là gánh nặng kinh tế – xã hội. Theo ước tính của UNODC – World Drug Report 2024, tổn thất toàn cầu do sử dụng ma túy, bao gồm chất kích thích, vượt quá 700 tỷ USD mỗi năm, tính cả chi phí y tế, an ninh và mất năng suất lao động.

Ở cấp độ cộng đồng, hậu quả bao gồm:

• Tăng tỷ lệ tội phạm và bạo lực liên quan đến ma túy
• Gia tăng nguy cơ lây nhiễm HIV và viêm gan qua đường tiêm chích
• Gia đình tan vỡ, mất việc làm và suy giảm chất lượng cuộc sống

Các chính phủ đang triển khai mô hình “giảm tác hại” (harm reduction) nhằm hạn chế hậu quả thay vì chỉ tập trung trừng phạt. Ví dụ, chương trình cung cấp kim tiêm sạch, trung tâm cai nghiện cộng đồng, và giám sát y tế trong quá trình cai giúp giảm đáng kể tỷ lệ tử vong do quá liều.

Tài liệu tham khảo

1. National Institute on Drug Abuse (NIDA). (2023). Stimulant Abuse and Addiction. NIH.
2. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th ed. (DSM-5).
3. Volkow, N. D., & Baler, R. D. (2014). Addiction science: Uncovering neurobiological mechanisms of drug abuse and addiction. Annual Review of Neuroscience.
4. SAMHSA – Prevention of Substance Use
5. UNODC – World Drug Report
6. APA – DSM-5 Diagnostic Criteria
7. National Institute on Drug Abuse